Araç İlçesi: Tarihi ve Doğal Güzellikleriyle Kastamonu’nun Sırlı İncisi

Tarihsel Zenginliklerle Dolu Bir Anadolu Hazinesi

Kastamonu’nun mistik atmosferi ve tarih dolu sokaklarıyla ünlü ilçesi Araç, Anadolu’nun kalbinde gizli bir hazine gibi parlıyor. Köklü geçmişi ve muhteşem doğal güzellikleriyle donanmış bu şirin ilçe, tarih ve doğa tutkunlarını kendine çekiyor.

Anadolu’nun en eski yerleşim bölgelerinden biri olan Araç’ın adı tarihi kaynaklarda ilk kez M.Ö. 1132 yılında TiMANiDiS olarak geçmektedir. Bu duruma göre, yaklaşık 3000 yıllık bir yerleşim geçmişine sahip olduğu anlaşılmaktadır. Belediye örgütünün kuruluşunu 1866 yılına, bucak örgütünün ilçeye dönüşünü ise 1868 yılına eklersek, ARAÇ’ın ülkemizin en eski belediyelerinden ve en eski ilçelerinden biri olduğunu görürüz.

Araç ismi, Candaroğulları devrine ait belgelerde karşımıza çıkmaktadır. Candaroğulları dönemine kadar veya o döneme çok yakın bir zamana kadar Timanitis adının kullanılmış olduğunu, Araç isminin de Candaroğulları zamanında verildiğini anlıyoruz. Bugünkü Kastamonu-Araç-Safranbolu yolu, Candaroğulları zamanında yapılmış olup, şimdiki yol standartlarına uygun olmayan hali ile ulaşıma açılmıştır. O çağda Araç, Safranbolu ile Kastamonu arasında bir menzil, bir vasıta olduğu için Araç isminin bu duruma izafeten verilmiş olduğu düşünülmektedir.

Araç’ın ekonomisinin temelini ormanlar oluşturur. Ancak, ormanlar giderek azalmaktadır. Bununla birlikte tarım ve hayvancılık da gerilemektedir. Bu gerilemenin en önemli sebeplerinden biri, büyük şehirlere göç nedeniyle köylerin boşalması ve nüfusun azalmasıdır. Toprak yetersizliği ve ormanların giderek azalması göçün asıl nedenidir. ARAÇ, Karadeniz bölgesinin batı Karadeniz bölümünde, Kastamonu iline bağlı bir ilçe merkezidir. Kasaba, Kastamonu-Karabük yolu üzerinde ve Ilgaz Dağları’ndan kaynağını alan Araç Çayı’nın kuzey kıyısında kurulmuştur. Deniz seviyesinden yüksekliği 641 metredir ve ilçenin yüzölçümü 35 kilometrekaredir.

İklimi batı yönünde açıktır ve bölge Karadeniz ardı iklim bölgesine girmektedir. Genel olarak karasal iklim hüküm sürer. Yazları sıcak, kışları karlı ve soğuktur. Yağışlar genellikle ilkbahar ve sonbaharda görülür. Kışın yağan kar miktarı 1 ila 1,5 metre arasındadır. Yılın en sıcak günleri Temmuz ve Ağustos aylarıdır. İlçe sınırları içinde bulunan akarsular Araç Çayı ve Soğanlı (Akçay) (Melan)çaylarıdır.

Mevcut bilgilere göre, kasabanın antik çağlardaki ilk adı Araç değil, Timanitis’tir. Alman tarihçisi R. Leonhard, Paflagonya adlı eserinde şimdiki Kastamonu, Sinop, Çankırı illerinin tamamını, Samsun, Zonguldak ve Bolu illerinin bir kısmını içine alan bölgeye Paflagonya denildiğini ve bu bölge içindeki on iskan yerinden birinin de Timanitis (Araç) olduğunu ifade etmektedir. Paphlagonia (Paflagonya) adı verilen bölge içinde kalan Araç’ın tarihini ayrıca tespit etmek ve ayrı bir yerleşme alanı olarak düşünmek hatalı olacağından, Araç tarihini Türk-İslam tarihine kadar Paflagonya’dan sonra da Kastamonu tarihiyle birlikte düşünmek uygun olur. Bu duruma göre, bu bölgeye yerleşen, hakimiyet kuran ve istila eden milletleri tarih sırasına göre aşağıdaki gibi sıralayabiliriz:

GASKA’LAR DÖNEMİNDE ARAÇ:
Gaska (Kaşka), M.Ö. 1400 yıllarına doğru kuzeyde Karadeniz, güneyde Tuz Gölü, batıda Bolu, doğuda Erzurum yöresine kadar uzanan bir saha içinde yerleşmiş ve hâkimiyet kurmuşlardır. Bu kavim hakkında elimizde esaslı belgeler bulunmamaktadır. Hattuşaş, Alişar ve diğer yerlerde yapılan kazılarda Hitit İmparatorlarından Subbiluliuma ve oğlu Mursil II’ye ait tabletlerden ancak öğrenilebilmektedir. Hitit İmparatoru Mursil II’nin Gaska’lara karşı açtığı İshupitta (M.Ö. 1349-1343), Timuhala-Dağğasta (M.Ö. 1337-1335) ve Kalasma (M.Ö. 1334-1329) savaşları sonunda toprakları tamamen Hititlere geçmiş ve hakimiyetleri sona ermiştir.

HİTİTLER DÖNEMİNDE ARAÇ:
Mursil II. zamanında Hitit hakimiyeti başlamıştır. Mursil M.Ö. 1330 yılında ölmüş ve yerine Mutavalla ile Hatusil III. geçmiştir. Bunlardan Hatusil III’ün bölgesi olan Kastamonu ve çevresi, batıdan gelen Dor’lara karşı koyamamış ve M.Ö. 1200 yıllarında yıkılıp hakimiyetleri son bulmuştur.

DOR’LAR DÖNEMİ:
M.Ö. 1200 yıllarına doğru gelip Paflagonya’yı istila ederek yerleşmişler ve dörtyüz yıllık karanlık bir dönem açmışlardır. Karanlık olan bu zaman içinde bu bölgeye Paflagonyalılar, Henet’ler, Mariandyna’lar, Caukonlar, Leukausyer’ler gibi kavimler gelip yerleşmişlerdir.

PAPHLÂGON’LAR DÖNEMİNDE ARAÇ:
M.Ö. 1100 yılından M.Ö. 700 yılına kadar bu bölgede bir Trak kavmi olan Papylagon’lar kalmışlardır. Kimmer’ler tarafından bu kavim bölgeye kendi adını vermişlerdir.

KİMMER’LER:
Bir müddet Frigyalıların idaresinde kalan bölgeye M.Ö. VII yüzyılın başlarında Kafkasya tarafından Kimmer’ler gelip yerleşmişlerdir. Bazı tarihçilere göre Paflagonyalıların menşei Kimmer’lerdir. Kimmer’lerin bu bölgedeki etkinliği M.Ö. 584 yılında Lidyalıların istila hareketlerine kadar devam etmiş ve bu tarihte sona ermiştir.

LİDYA’LILAR DÖNEMİNDE ARAÇ:
Lidya Kralı Giges’in idaresindeki ordu, Kimmer’leri bu bölgeden attı. Ancak, Toktamış adlı bir kahraman tarafından toplanan Kimmer’ler, Giges’e karşı bir öç savaşına girdiler ve kazandılar. Çok kısa bir zaman sonra da Asurlular tarafından Toktamış öldürüldü. Böylece Kimmer’ler ortadan kaldırılmış oldu. Bundan sonra Anadolu’nun büyük bir kısmına hakim olan Lidya Kralı Kroisos, Paflagonya’yı tekrar idaresi altına aldı.

Roma ve Bizans Dönemi’nde Araç:
Paflagonya üzerine sefer düzenleyen Roma orduları, Pontusları yenerek Roma egemenliğini başlatmıştır. M.S. 395 yılına kadar Roma yönetiminde kalan bu bölge, daha sonra Bizans İmparatorluğu’nun Doğu Roma olarak bilinen idaresine girmiştir. M.S. 1100 yılında Danişmentlilere bırakılan bölge, 1132 yılında tekrar Bizanslılar tarafından işgal edilmiş, ancak bir süre sonra tekrar Danişmentlilere geçmiş ve Paflagonya, 1213 yılında Çoban Hüsamettin’in yönetimiyle kesin olarak Türk egemenliğine girmiştir.

Araç’ta Türk-İslam Dönemi:
Selçuklular döneminde, Alaeddin Keykubat’a büyük hizmetlerde bulunan Emir Çoban ve oğulları, Kastamonu Atabeyliği’ne sahip olmuşlardır. Bu dönemde bölge tamamen Türklerin egemenliğine geçmiştir. Candaroğulları hakimiyeti ise Moğol Hükümdarı İlhan Gayhatu tarafından Şemseddin Yaman Candar adlı bir Türk beyinin Kastamonu Valiliğine atanmasıyla başlamıştır. Şemseddin Yaman Candar’dan sonra 174 yıl boyunca oğulları ve torunları Kastamonu’yu yönetmiştir. Bu hakimiyet, Kastamonu’nun Fatih Sultan Mehmet tarafından fethedilip Osmanlılara bağlanmasına kadar devam etmiştir. Osmanlı döneminde, Kastamonu ve çevresi 1459 yılında Osmanlı egemenliğine girmiştir ve bu egemenlik 467 yıl boyunca sürmüştür.

Kurtuluş Savaşı ve Sonrası Araç:
Araç halkı, erkeği, kadını, sağlamı, sakatı, genci ve yaşlısıyla Türklük için savaşmış, Kurtuluş Savaşı’nda kahramanlığın ve cesaretin en yücesini göstermiştir. Bu uğurda yedi bin evladını şehit vermiş ve Kurtuluş Savaşı’nda en fazla şehit veren üçüncü il olan Kastamonu’nun Araç ilçesi, nüfus bazında en çok şehit veren ilçe olarak tarihin altın sayfalarında yerini almıştır. Kaymakam Aziz Bey, Belediye Başkanı Hafız İsmail, Hamit Savaşçı ve Adil Acar liderliğinde kurulan Araç Müdafai Hukuk Cemiyeti, tarihi kararlar almış ve Mustafa Kemal’in liderliğindeki Kurtuluş Savaşı’na büyük destek vermiştir.